Η Διάσκεψη της Γιάλτας

Από τις 4 έως τις 11 Φεβρουαρίου 1945 πραγματοποιήθηκε στην Κριμαία, στο μέγαρο Λιβάντια που βρισκόταν κοντά στη Γιάλτα, η δεύτερη κατά σειρά διάσκεψη των ηγετών των τριών μεγάλων χωρών της αντιχιτλερικής συμμαχίας1. Για την πραγματοποίησή της, οι τρεις κορυφαίοι ηγέτες της συμμαχίας κατέληξαν σε συμφωνία στις αρχές του 1945, αν και συζητήσεις για την αναγκαιότητα μιας τέτοιας συνάντησης είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα. Οι βολιδοσκοπήσεις άρχισαν από το καλοκαίρι του '44 και οι Δυτικοί ηγέτες, με πρωταγωνιστή τον Τσόρτσιλ, πρότειναν μια σειρά πόλεις και μέρη του κόσμου, όπου θα μπορούσε να λάβει χώρα ένα τόσο σημαντικό γεγονός. «Ο Τσόρτσιλ - γράφει ο Ρεμόν Καρτιέ2 - αντιτάχθηκε με όλες τις δυνάμεις του στην επιλογή της Κριμαίας ως τόπου της διασκέψεως... Επρότεινε το Εδιμβούργο, το Νασάου, τη Μάλτα, την Αθήνα, την Κύπρο, το Κάιρο, την Ιερουσαλήμ, τη Ρώμη... Ολα ήταν περιττά. Ο Στάλιν απαιτεί να γίνει σε σοβιετικό έδαφος η συνάντηση των τριών Μεγάλων».

Στις 3 Ιανουαρίου του 1945, ο Στάλιν κατέστησε σαφές, για μια ακόμη φορά, ότι η Διάσκεψη έπρεπε να γίνει στο έδαφος της Σοβιετικής Ενωσης. «Θα είμαι ευτυχής - έγραφε σε γράμμα του προς τον Τσόρτσιλ - να ιδώ Σας και τον Πρόεδρον εις το έδαφος της χώρας μας και ελπίζω εις την επιτυχίαν της από κοινού εργασίας μας». Δύο ημέρες αργότερα ο Τσόρτσιλ απαντούσε: «Αναμένω τη συνάντησιν αυτήν και είμαι ικανοποιημένος που ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών είναι πρόθυμος να πραγματοποιήση το μακρινόν αυτό ταξίδι».

Ο πόλεμος έφτανε στο τέλος του με μια Ευρώπη γεμάτη ερείπια και καταστροφές
Στις 10 Ιανουαρίου ο Στάλιν ανταπάντησε στον Βρετανό ηγέτη, ζητώντας τη συγκατάθεσή του «όπως τόπος συναντήσεως ορισθή η Γιάλτα και ημερομηνία συναντήσεως η 2α Φεβρουαρίου». Ο Τσόρτσιλ έδωσε τη συγκατάθεσή του δύο ημέρες αργότερα με μία λιτή φράση: «Οκέι, και κάθε καλήν ευχήν»3. Τώρα πια, τα πάντα είχαν πάρει το δρόμο τους, αλλά υπάρχει το ερώτημα γιατί τελικά οι Δυτικοί δέχτηκαν να πάνε σε σοβιετικό έδαφος; «Το γεγονός της σύγκλισης αυτής της διάσκεψης σε σοβιετικό έδαφος έδειχνε ότι μεγάλωνε το κύρος και η διεθνής επιρροή της ΕΣΣΔ», γράφουν οι Σοβιετικοί ιστορικοί4 κι, ασφαλώς, έχουν δίκιο.

Τελικά, αυτή η διάσκεψη έμελλε να μείνει στην ιστορία, όχι τόσο για όσα συνέβηκαν στο διάστημα των εργασιών της, αλλά, κυρίως, εξαιτίας των μύθων, που, έντεχνα, καλλιεργήθηκαν σχετικά με τις αποφάσεις της. Ποιος, άραγε, δε γνωρίζει ότι η λέξη «Γιάλτα» ή η φράση «Συμφωνία της Γιάλτας» δεν παραπέμπει στο μοίρασμα του κόσμου σε σφαίρες επιρροής, που, τάχα, συμφωνήθηκε σ' εκείνη τη δεύτερη συνάντηση των τριών ηγετών της αντιχιτλερικής συμμαχίας; Ας δούμε, όμως, τι πραγματικά συνέβηκε στη Γιάλτα το Φλεβάρη του 1945.

Η ατζέντα της Διάσκεψης και οι επιδιώξεις των Δυτικών

Η Διάσκεψη των τριών ισχυρών ηγετών στο μέγαρο Λιβάντια, κοντά στη Γιάλτα, κράτησε επτά ημέρες και είχε ως αντικείμενό της κυρίως τη μορφή του μεταπολεμικού κόσμου και τη δημιουργία εκείνων των προϋποθέσεων, που θα εξασφάλιζαν μια στέρεη και διαρκή παγκόσμια ειρήνη. Η θεματολογία αυτή ήταν σε απόλυτη αρμονία με τις εξελίξεις. Ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του. Ο Κόκκινος Στρατός απείχε από το Βερολίνο 100 περίπου χλμ. Η πτώση της Γερμανίας ήταν πλέον ζήτημα χρόνου. Ετσι, η εικόνα του μεταπολεμικού σκηνικού ήταν αυτή που απασχολούσε περισσότερο, αν και υπήρχε η Ιαπωνία στο ανατολικό μέτωπο, που προβλημάτιζε τους τρεις μεγάλους συμμάχους και περισσότερο απ' όλους τις ΗΠΑ.


Για τους Αγγλοαμερικανούς, η Διάσκεψη είχε εξαιρετική σημασία, γιατί, μέσω αυτής, επιδίωκαν να περισώσουν ό,τι ήταν δυνατόν από την προπολεμική «υγειονομική ζώνη» γύρω από την ΕΣΣΔ, δεδομένου ότι την παλιά ασφυκτική καπιταλιστική περικύκλωση του πρώτου εργατικού κράτους στον κόσμο καταργούσαν στην πράξη οι επιτυχίες του Κόκκινου Στρατού, η προέλασή του στην Ανατολική Ευρώπη, η τεράστια ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος σ' ολόκληρο σχεδόν τον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά και η αυξανόμενη, αλματωδώς, επιρροή της Σοβιετικής Ενωσης σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη.

Ετσι, οι ηγέτες των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας, καθώς και τα επιτελεία τους, πριν πάνε στη Γιάλτα, πραγματοποίησαν συνάντηση κορυφής στη Μάλτα και καθόρισαν κοινή στρατηγική. Ηξεραν, βέβαια, ότι η παλιά «υγειονομική ζώνη» γύρω από την ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να διατηρηθεί κι έτσι αρκέστηκαν στην επιδίωξη να κρατήσουν στις γραμμές τους την Πολωνία, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις που θα τους επέτρεπαν να ασκούν αποφασιστικό έλεγχο στις εξελίξεις αυτής της χώρας. Αλλωστε, γνώριζαν καλά πως η Πολωνία είχε τεράστια στρατηγική σημασία για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ενωσης, αφού από την ιστορία είχε αποδειχτεί ότι στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε πάντοτε ως ο διάδρομος για την προσβολή της εδαφικής ακεραιότητας της Ρωσίας, κάτι που ο Στάλιν τόνισε στη Διάσκεψη με έμφαση5.

Η Διάσκεψη, επίσης, ασχολήθηκε με τη στρατιωτική προετοιμασία για το ολοκληρωτικό χτύπημα στο φασισμό, με το ζήτημα της μεταπολεμικής Γερμανίας, με το Γιουγκοσλαβικό, με τις επανορθώσεις, με το ζήτημα της συγκρότησης και λειτουργίας του ΟΗΕ και με την είσοδο της ΕΣΣΔ στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, που επιθυμούσαν διακαώς οι Αμερικανοί. Δεν πρέπει, άλλωστε, να παραβλέπουμε πως ο Ρούσβελτ, πηγαίνοντας στη Διάσκεψη, είχε στις βαλίτσες του μια πολύ καθαρή θέση από το Στέιτ Ντιπάρτμεντ που έλεγε6: «Πρέπει να έχουμε την υποστήριξη της Σοβιετικής Ενωσης για να νικήσουμε τη Γερμανία. Εχουμε σοβαρή ανάγκη της Σοβιετικής Ενωσης στον πόλεμο εναντίον της Ιαπωνίας. Η σπουδαιότητα των δύο αυτών πραγμάτων μπορεί να υπολογιστεί σε αμερικάνικες ζωές».

Βασικά σημεία των αποφάσεων της Διάσκεψης

Οι αποφάσεις, στις οποίες κατέληξε η Διάσκεψη, υπήρξαν σημαντικές από κάθε άποψη. Σχετικά με το θέμα του ΟΗΕ, έγινε αποδεκτή η φόρμουλα Ρούσβελτ για τις ψηφοφορίες στο Συμβούλιο Ασφαλείας και ορίστηκε η ιδρυτική διάσκεψη του οργανισμού να γίνει στον Αγιο Φραγκίσκο στις 25/4/1945. Σε ό,τι αφορά το Γερμανικό απορρίφθηκε, ύστερα από τη σθεναρή στάση της ΕΣΣΔ, η πρόταση Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ για διαμελισμό της Γερμανίας. Διατρανώθηκε η θέληση και των τριών δυνάμεων για εκμηδένιση του γερμανικού μιλιταρισμού και του ναζισμού και για τη δημιουργία προϋποθέσεων, ώστε η ειρήνη να μην ξαναπειληθεί από τη Γερμανία. Επίσης υιοθετήθηκε - με επιμονή της σοβιετικής αντιπροσωπείας - η θέση πως ο πόλεμος δε στοχεύει στην εκμηδένιση του γερμανικού λαού. Τέλος, αποφασίστηκαν οι ζώνες κατοχής του γερμανικού κράτους και κλήθηκε και η Γαλλία να καταλάβει μια απ' αυτές. Για το γιουγκοσλαβικό ζήτημα, η διάσκεψη αποφάσισε τη δημιουργία μιας προσωρινής Βουλής με τη διεύρυνση του Αντιφασιστικού Συμβουλίου (βέτσε) Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας από αντιφασίστες της τελευταίας γιουγκοσλαβικής Βουλής.

Στη Γιάλτα, επίσης, εγκρίθηκε η διακήρυξη για την απελευθερωμένη Ευρώπη, ένα κείμενο σπουδαίας σημασίας, που, μεταξύ άλλων, προέβλεπε ότι οι τρεις μεγάλες δυνάμεις θα βοηθούσαν από κοινού τις απελευθερωμένες χώρες να ανορθωθούν και να σχηματίσουν προσωρινές κυβερνήσεις, στις οποίες θα αντιπροσωπεύονταν πλατιά όλα τα δημοκρατικά στοιχεία του πληθυσμού κλπ. Η διακήρυξη αυτή - και με τα άλλα στοιχεία που περιείχε περί αυτοκυβέρνησης των λαών κλπ. - από άποψη αρχών, ήταν μια πολύ καλή βάση και για τη λύση του ελληνικού ζητήματος, το οποίο τότε βρισκόταν σε όξυνση ύστερα από την ωμή βρετανική επέμβαση7.

Σχετικά με το πολωνικό ζήτημα, οι στοχεύσεις των Δυτικών απότυχαν παταγωδώς. Αντί να καταφέρουν την αναγνώριση της πολωνικής εμιγκρέδικης κυβέρνησης του Λονδίνου - που ο αντικομμουνισμός της έφτανε ως την απαίτηση για διάλυση της αντιχιτλερικής συμμαχίας σε βάρος της ΕΣΣΔ - αναγκάστηκαν να αποδεχτούν την αναγνώριση της εθνικής δημοκρατικής κυβέρνησης, που είχε συγκροτηθεί στο εσωτερικό της Πολωνίας, με την προϋπόθεση ότι αυτή θα διευρυνόταν με δημοκράτες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Επίσης, για το θέμα των μεταπολεμικών πολωνικών συνόρων, αποφασίστηκε ότι προς ανατολάς τα σύνορα της Πολωνίας θα ήταν η γραμμή Κόρζον με ορισμένες μικροδιορθώσεις, ενώ προς δυσμάς και προς βορράν διατυπώθηκε η δέσμευση για μελλοντική επέκτασή τους8.

Τέλος, για την είσοδο της Σοβιετικής Ενωσης στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, συμφωνήθηκε ότι αυτό θα γινόταν 2 με 3 μήνες μετά τη λήξη του πολέμου στην Ευρώπη. Επίσης συμφωνήθηκαν και οι πολιτικοί όροι για μια τέτοια εξέλιξη: Επιτεύχθηκε η επίσημη αναγνώριση της ΣΔ Μογγολίας, η επιστροφή των νησιών Κουρίλες στην ΕΣΣΔ, η συμμετοχή της ΕΣΣΔ στην εκμετάλλευση της σιδηροδρομικής γραμμής της βόρειας Κίνας, στη σιδηροδρομική γραμμή της Νότιας Μαντζουρίας κ.ο.κ.

Το ελληνικό ζήτημα - που τότε χαρακτηριζόταν από την απροκάλυπτη βρετανική στρατιωτικοπολιτική επέμβαση και κατοχή - δεν απασχόλησε τη Διάσκεψη της Γιάλτας. Τέτοιο θέμα δεν υπήρχε, καν, στην ατζέντα των εργασιών της. Στο περιθώριό τους, όμως, η σοβιετική πλευρά βρήκε την ευκαιρία να κάνει τις απαραίτητες νύξεις, υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι δεν αδιαφορούσε για ό,τι συνέβαινε στη χώρα μας. Λέγεται ότι στις 8/2/1945 ο Στάλιν ρώτησε τον Τσόρτσιλ να τον πληροφορήσει τι συνέβαινε στην Ελλάδα, κάτι που επιβεβαιώνεται ως αληθινό ιστορικό γεγονός, αφού ο Βρετανός ηγέτης έστειλε μία μέρα μετά στον Σοβιετικό ηγέτη υπόμνημα πληροφοριακού χαρακτήρα για τις ελληνικές εξελίξεις9.
Η Γιάλτα μετά τη ...Γιάλτα

Η Διάσκεψη της Γιάλτας και οι συμφωνίες που υπογράφηκαν εκεί αποδείχτηκε πως είχαν δυσάρεστες συνέπειες για το διεθνή ιμπεριαλισμό, ιδιαίτερα δε για τους Αμερικανούς, που μεταπολεμικά έγιναν η ηγέτιδα δύναμη του καπιταλιστικού στρατοπέδου και δεν μπορούσαν να χωνέψουν ότι απέναντί τους είχαν μια ισχυρή Σοβιετική Ενωση κι ένα ολόκληρο μπλοκ από χώρες προσανατολισμένες προς το σοσιαλισμό. Ετσι, τρία χρόνια μετά το θάνατο του Ρούσβελτ, ξεσηκώθηκε ένα τεράστιο κύμα κριτικής για τον τρόπο με τον οποίο ο Αμερικανός Πρόεδρος είχε χειριστεί τα αμερικανικά συμφέροντα στη Γιάλτα. Ο Ρούσβελτ κατηγορήθηκε ότι υπήρξε αρκετά διαλλακτικός απέναντι στην ΕΣΣΔ, κάνοντας απαράδεκτες υποχωρήσεις προς τον Στάλιν και τη σοβιετική αντιπροσωπεία. «Αι μομφαί - γράφει ο Κοραντής10 - αίτινες επερρίφθησαν εις τη μνήμην του Φρανκλίνου Ρούσβελτ, αφεώρουν, προ πάντων, εις την πολιτικήν επί του Γερμανικού, εις το ατελεσφόρητον του γενομένου συμβιβασμού επί του πολωνικού ζητήματος και εις την εν Απω Ανατολή αφεθείσαν θέσιν εις τη ρωσικήν δύναμιν. Διατί παρεχώρησεν εις τη Σοβιετικήν Eνωσιν μίαν τόσο ευρείαν ζώνην κατοχής εν Γερμανία; Διατί συνήνεσε να τεθή η Πολωνία εις κατάστασιν εξαρτήσεως έναντι του Σοβιετικού Κράτους; Διατί εζήτησε την επέμβασιν του ρωσικού στρατού εις τον πόλεμον της Απω Ανατολής, ενώ η χρήσις της ατομικής βόμβας θα ήρκει, εξ μήνας βραδύτερον, να επιβάλη τη συνθηκολόγησιν εις Ιαπωνίαν; Διατί να αποδώση εις τη ρωσικήν επιρροήν τη Ματζουρίαν, δηλαδή να δώσει εις τη σοβιετικήν κυβέρνησιν τη δυνατότητα να τείνη τη χείρα εις τους Κινέζους κομμουνιστάς;». Δίπλα, βέβαια, στους επικριτές, βρέθηκαν κι εκείνοι που θέλησαν να υπερασπιστούν το νεκρό Ρούσβελτ, με ισχυρισμούς ότι στη Γιάλτα ήταν άρρωστος και δεν καταλάβαινε τι έκανε11, ότι το φταίξιμο ήταν του Στάλιν που καταπάτησε τα συμφωνηθέντα κ.ο.κ. Απ' όλη αυτήν τη συζήτηση, για το αν έπραξε καλά ή όχι στη Γιάλτα ο Ρούσβελτ, αποδεικνύεται περίτρανα πως είναι παραμύθια όλα όσα λέγονται περί Συμφωνίας της Γιάλτας, με τη συμμετοχή της ΕΣΣΔ, για το μοίρασμα του κόσμου. Αν κάτι τέτοιο ήταν αληθινό, η αμερικανική αστική τάξη δε θα βρισκόταν στην ανάγκη να επιτεθεί και να ασκήσει αυτού του είδους την κριτική σ' ένα νεκρό πολιτικό της εκπρόσωπο.

«Η Γιάλτα - γράφει ο Καρτιέ12 - έχει μικρότερη σημασία από εκείνην που της αποδίδεται συνήθως. Λέγεται ότι η διάσκεψη εκείνη παρέδωσε στη σοβιετική αυτοκρατορία 100 εκατομμύρια Ευρωπαίων. Αυτό συμβολικά μόνο αληθεύει. Οταν συνήλθε η διάσκεψη, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Γιουγκοσλαβία, η Ουγγαρία, ένα μέρος της Τσεχοσλοβακίας, η Πολωνία, η Πρωσία και η Σιλεσία είχαν καταληφθεί από τους Ρώσους. Η Γιάλτα υπήρξε απλώς τόπος διαπιστώσεως και επικυρώσεως του τετελεσμένου γεγονότος». Δεν μπορεί κανείς να μη σημειώσει το ρεαλισμό των διαπιστώσεων του Καρτιέ. Ορθότερο, όμως, είναι αυτό που σημειώνει ο Β. Μπερεζκόφ. «Οι σκοποί, όμως, που διακήρυξαν στη Γιάλτα οι ηγέτες των τριών δυνάμεων του αντιχιτλερικού συνασπισμού - γράφει χαρακτηριστικά13- δεν εξυπηρετούσαν τις επιδιώξεις εκείνων που ετοίμαζαν τον Ψυχρό Πόλεμο. Γι' αυτό και άνοιξαν πυρ κατά των αποφάσεων της Γιάλτας».

1 Η πρώτη Διάσκεψη είχε γίνει στην Τεχεράνη στο διάστημα 28/11-1/12/1943

2 Ρεμόν Καρτιέ: «Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου», εκδόσεις «Πάπυρος», τόμος β`, σελ. 462

3 «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος - Η αλληλογραφία Στάλιν - Τσόρτσιλ - Ρούσβελτ - Τρούμαν», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Α`, σελ. 344, 348, 350-351

4 Υπουργείο Αμύνης ΕΣΣΔ: Β` Παγκόσμιος Πόλεμος, εκδόσεις «20ός αιώνας», Αθήνα 1959, σελ. 388

5 «Τεχεράνη - Γιάλτα - Πότσδαμ - Ντοκουμέντα», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 160

6 Φ. Οικονομίδης: «Ελλάδα ανάμεσα σε δύο κόσμους», εκδόσεις ΟΡΦΕΑΣ, σελ. 55

7 Αναλυτικά για τις συζητήσεις και τις αποφάσεις στη Γιάλτα βλέπε: «Τεχεράνη - Γιάλτα - Πότσδαμ - Ντοκουμέντα», εκδόσεις ΣΕ, σελ. 117-220

8 Η ΕΣΣΔ πρότεινε τους ποταμούς Oντερ - Νάισε για δυτικά σύνορα της Πολωνίας, αλλά ύστερα από προσχηματικές αιτιάσεις των Δυτικών το θέμα έμεινε αδιευκρίνιστο

9 Η αλληλογραφία Στάλιν - Τσόρτσιλ - Ρούσβελτ - Τρούμαν - Aτλι, Εκδόσεις «Μέλισσα», αριθ. εγγράφου 405, σελ. 360

10 Α. Ι. Κοραντή: «Τεχεράνη - Γιάλτα - Πότσνταμ», σελ. 499

11 Η θεωρία για τον βαριά άρρωστο Ρούσβελτ πέρασε και στα ιστορικά βιβλία. Ο Καρτιέ, για παράδειγμα, παρουσιάζει τα πράγματα κατ' αυτόν τον τρόπο, που δημιουργείται η εντύπωση πως ο Αμερικανός Πρόεδρος στη Γιάλτα συνομιλούσε περισσότερο με τον άγιο Πέτρο, παρά με τον Στάλιν και τον Τσόρτσιλ (Βλέπε: Ρεμόν Καρτιέ, στο ίδιο, σελ. 463)

12 Ρεμόν Καρτιέ, στο ίδιο, σελ. 470

13 Βαλεντίν Μπερεζκόφ: «Ημουν διερμηνέας του Στάλιν», εκδόσεις «Καστανιώτη», τόμος Β`, σελ. 258-259

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ