Το «ΟΧΙ» και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου

Στους δρόμους της Αθήνας, ο λαός είπε ΟΧΙ στο φασισμό! Ηταν 3 το πρωί της 28ης Οκτώβρης του 1940 όταν ο Ιταλός πρέσβης στην Ελλάδα Εμανουέλε Γκράτσι ξυπνούσε τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά για να του επιδώσει τελεσιγραφική διακοίνωση, με την οποία η φασιστική κυβέρνηση του Μουσολίνι, επικαλούμενη το γεγονός ότι βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Αγγλία, ζητούσε από την ελληνική κυβέρνηση - ως απόδειξη της ουδετερότητάς της - να επιτρέψει στις ιταλικές ένοπλες δυνάμεις να καταλάβουν ορισμένα στρατηγικά σημεία επί του ελληνικού εδάφους. Ο Γκράτσι δεν ήταν σε θέση να διευκρινίσει ποια ήταν αυτά τα στρατηγικά σημεία, αλλά ήταν σε θέση να προσδιορίσει με απόλυτη ακρίβεια το χρόνο λήξης του τελεσιγράφου. Αν μέσα σε τρεις ώρες δε γίνονταν δεκτές οι ιταλικές απαιτήσεις, ώρα έξι το πρωί τα ιταλικά στρατεύματα θα εισέβαλλαν στο ελληνικό έδαφος χωρίς καμία άλλη προειδοποίηση1. Ο Μεταξάς δεν είχε καμία άλλη επιλογή από την άρνηση. «Alors, c' est la querre (ώστε έχουμε Πόλεμο)» ήταν η απάντησή του. Κι όταν οδήγησε το συνομιλητή του στην εξώπορτα, τον αποχαιρέτησε λέγοντας: «Vous etes les plus forts (Είστε οι πιο ισχυροί)»2. Η στάση εκείνη του Ιωάννη Μεταξά, να αρνηθεί τη συμμόρφωση προς τις ιταλικές απαιτήσεις, για την επίσημη αστική ιστοριογραφία αποτελεί την κολυμπήθρα του Σιλωάμ, στα νερά της οποίας δεκαετίες ολόκληρες επιχειρείται να εξαγνιστεί το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ή τουλάχιστον οι επικεφαλής εκείνης της δικτατορίας. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, από τους κορυφαίους πολιτικούς και διανοούμενους του αστικού χώρου, έγραφε τη δεκαετία του '60 στις γνωστές συνθήκες της μετεμφυλιακής περιόδου3: «Πρέπει να είμεθα, χωρίς άλλο, ευγνώμονες εις τον Ιωάννη Μεταξά, διότι είπε, ολομόναχος εις το σκοτάδι της νυκτός, το μέγα "Οχι". Λέγουν όσοι αντικρύζουν με εμπάθειαν και αυτά τα ανάγλυφα γεγονότα της ιστορίας, ότι το "όχι" δεν το είπεν ο Μεταξάς αλλά ο Ελληνικός Λαός. Ναι, το είπεν ο Ελληνικός Λαός, αλλά αφού το είχε ειπή ο Μεταξάς... Εάν έλεγεν ο Μεταξάς "Ναι" πώς θα έλεγε "Οχι" ο Ελληνικός Λαός, που θα εξυπνούσε αργότερα; Θα το έλεγε, βέβαια μέσα του και θα το εξεδήλωνε και έμπρακτα, όταν θα ωργάνωνε μυστικά την αντίστασίν του, αλλά η Αλβανική Εποποιία δε θα εγράφετο ποτέ». Ασφαλώς πρόκειται για παιδαριώδη επιχειρηματολογία που ανατρέπεται και μόνο από την απλή διαπίστωση ότι το ΟΧΙ δεν ήταν μια πράξη στιγμιαία, αλλά ο παλλαϊκός ξεσηκωμός που έφερε το Αλβανικό Επος. Επιπλέον, το ΟΧΙ ήταν οι διαθέσεις του λαού εναντίον κάθε ξένης επιβουλής, διαθέσεις τις οποίες ο Μεταξάς - όπως ο ίδιος έχει παραδεχτεί - γνώριζε πολύ καλά και υποχρεώθηκε να μην τις αγνοήσει την κρίσιμη ώρα. Το πραγματικό περιεχόμενο στο «ΟΧΙ» του Μεταξά Δύο ημέρες μετά την έναρξη του πολέμου, στις 30 Οκτώβρη 1940, ο Μεταξάς εξήγησε στους ιδιοκτήτες και στους αρχισυντάκτες του αθηναϊκού Τύπου ότι αν δεχόταν το ιταλικό τελεσίγραφο η Ιταλία και η Βουλγαρία θα έκοβαν τα χέρια της Ελλάδας, καταλαμβάνοντας η πρώτη, τουλάχιστον την Ηπειρο και η δεύτερη τουλάχιστον τη Θράκη, η Αγγλία θα της έκοβε τα πόδια καταλαμβάνοντας την Κρήτη και τα νησιά και η κυβέρνησή του θα απομονωνόταν πλήρως από το ελληνικό λαό4. Επρόκειτο για μια ομολογία που αποδείκνυε πως το δικό του «ΟΧΙ» στην ιταλική πρόκληση ήταν το αποτέλεσμα του αδιέξοδου στο οποίο βρέθηκε αλλά, επιπροσθέτως, και των ειδικών δεσμών που είχε το ελληνικό με το βρετανικό κεφαλαίο, γεγονός που καθιστούσε δυνατή μια βρετανική επέμβαση στις ελληνικές υποθέσεις. Την πραγματική σχέση του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου με το ΟΧΙ, ακόμη και μ' αυτό το ξένο προς τις διαθέσεις του ελληνικού λαού ΟΧΙ που ξεστόμισε ο Μεταξάς στον Γκράτσι, την περιγράφει με εκπληκτικό τρόπο ένας άνθρωπος που γνώριζε πολύ καλά τα πράγματα, αφού τότε εργαζόταν στη διπλωματική υπηρεσία του υπουργείου Εξωτερικών. Πρόκειται για το μεγάλο ποιητή Γιώργο Σεφέρη ο οποίος γράφει5: «Ο λαός έκανε ό,τι μπορούσε για να του δώσει να καταλάβει τη βαθιά αλλαγή των πραγμάτων. Από τη νάρκη της αδιαφορίας όπου βρισκότανε ως τις πρώτες ημέρες του Αυγούστου, ξύπνησε σύσσωμος μονομιάς φρέσκος ολοζώντανος. Αλλά είναι ζήτημα αν η κράση του Μεταξά ήταν από εκείνες που αισθάνουνται τα μηνύματα της ψυχής του λαού. Ετσι κράτησε για πιλότους ενός τέτοιου κόσμου τα ίδια ανθρωπάκια που του μαγείρευαν, μέσα στους πρωτοφανείς κλυδωνισμούς της Ευρώπης μιαν Ελλάδα σαν είδος μετέωρο εκτός τόπου και χρόνου. Και όμως ο Μεταξάς ήξερε τι λογής άνθρωποι ήταν αυτοί που είχε κοντά του. Ηξερε ότι αν σ' εκείνο το υπουργικό συμβούλιο της αυγής της 28ης έλεγε στους συνεργάτες του που είχαν ξυπνήσει (τους είδα) με φάτσες βρυκολάκων: - Κύριοι, στις 3 το πρωί, ο Πρεσβευτής της Ιταλίας μου επέδωσε τούτο το τελεσίγραφο. Προ των συντριπτικών μέσων της Ιταλίας και της Γερμανίας κτλ., κτλ., απεφάσισα να αποφύγω τας άνευ προηγούμενου καταστροφάς που ηπείλουν τον τόπο, απεφάσισα να παραμερίσω κάθε εγωισμόν και ενέδωσα. Αν τους τα έλεγε αυτά, ήξερε ο Μεταξάς ότι όλοι αυτοί οι κύριοι θα πήγαιναν να του φιλήσουν το χέρι και να τον συγχαρούν για το πατριωτικό του σθένος με πολύ μεγαλύτερη ειλικρίνειαν παρά όταν άκουσαν το περιλάλητο όχι. Ωστόσο τους κράτησε, μολονότι το ήξερε». Πώς να μην τους κρατήσει αφού δικοί του άνθρωποι ήταν, αφού δεν μπορούσε αλλού να στηριχθεί κι αφού τον χώριζε χάσμα από το λαό, τον οποίο σημειωτέον πάντοτε φοβόταν. «Με ανησυχεί η υπεραισιόδοξος Κοινή Γνώμη»6, έγραφε ο δικτάτορας στο ημερολόγιό του μία ημέρα μετά την κήρυξη του πολέμου και ο υφυπουργός Ασφαλείας του καθεστώτος Κ. Μανιαδάκης στις 31 Οκτώβρη του 1940 δημοσίευε διάταγμα στον Τύπο με το οποίο απαγόρευε τη συγκρότηση εθελοντικών αντιστασιακών σωμάτων από το λαό. «Επειδή εσημειώθη - έλεγε το διάταγμα - κίνησις διαφόρων εθνικοφρόνων πολιτών προς οργάνωσιν εθελοντικών σωμάτων, ανακοινούται, ότι, κατ' απόφασιν της κυβερνήσεως, πάσα τοιαύτη κίνησις ή οργάνωσις απαγορεύεται. Αι κατά τόπους αστυνομικαί αρχαί διετάχθησαν να επιβλέπουν εις την εφαρμογήν της παρούσης». Αυτό ήταν το ΟΧΙ της 4ης Αυγούστου και του ηγέτη της. Αντί επιλόγου: Το ΟΧΙ του λαού και το ΚΚΕ Σε αντιστοιχία όμως με τις διαθέσεις του λαού, εκείνες τις κρίσιμες ημέρες, βρέθηκαν οι κομμουνιστές, παρά το γεγονός ότι οι ίδιοι και το κόμμα τους είχαν χτυπηθεί άγρια από το μεταξικό καθεστώς. Και αυτή η ταύτιση διαθέσεων και αντιλήψεων λαού και κομμουνιστών φαίνεται σε όλα τα επίπεδα. Φαίνεται στο γεγονός ότι οι κομμουνιστές, είτε ελεύθεροι είτε παράνομοι είτε κυνηγημένοι είτε φυλακισμένοι και εξόριστοι, ζητούν να σταλούν στην πρώτη γραμμή του μετώπου πιστεύοντας ακράδαντα στη νίκη. Μα πάνω απ' όλα φαίνεται στον τρόπο οργάνωσης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. «Δίπλα στο κύριο μέτωπο και Ο ΚΑΘΕ ΒΡΑΧΟΣ, Η ΚΑΘΕ ΡΕΜΑΤΙΑ, ΤΟ ΚΑΘΕ ΧΩΡΙΟ, ΚΑΛΥΒΑ ΜΕ ΚΑΛΥΒΑ, Η ΚΑΘΕ ΠΟΛΗ ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΠΙΤΙ, ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ» έλεγε ο Ν. Ζαχαριάδης στο ιστορικό ανοιχτό γράμμα του προς τον ελληνικό λαό. Αυτό και έγινε. Ετσι ήρθε η νίκη και η παγκόσμια καταξίωση της χώρας και του λαού της στα μάτια όλων των λαών του κόσμου. Γιατί όπως γράφει ο Ι. Κορωνάκης7: «Το "όχι" της 28ης Οκτωβρίου 1940 απετέλεσεν σταθμόν όχι μόνον διά την ιστορία μας, αλλά και διά την παγκόσμιον ταύτη, δεδομένου του σημαντικού ρόλου τον οποίον έπαιξεν η Ελληνική κατά του φασισμού αντίστασις εις τον αγώνα των ελευθέρων λαών». 1 Εισέβαλλαν μισή ώρα νωρίτερα από την καθορισμένη, δηλαδή στις 5.30 π.μ. 2 Εμμανουέλε Γκράτσι: «Η αρχή του τέλους - Η επιχείρηση κατά της Ελλάδος», εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ», σελ. 286 3 Π. Κανελλόπουλου: «Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου», Αθήναι 1964, σελ. 20 4 Ιωάννου Μεταξά: «Ημερολόγιο», εκδόσεις «Γκοβόστη», τόμος Δ' σελ. 522-524 5 Γιώργος Σεφέρης: «Χειρόγραφο - Σεπ. '41», εκδόσεις «ΙΚΑΡΟΣ», σελ. 47 6 Ιωάννου Μεταξά, στο ίδιο, σελ. 520 7 Ι.Γ. Κορωνάκη: «Η Πολιτεία της 4ης Αυγούστου», Αθήναι 1950, σελ. 218. Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ