Πατριωτισμός και εθνικισμός, η αντανακλασή τους στο σήμερα.

Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα, η σύλληψη αλλά και η απελευθέρωση των βουλευτών της Χρυσής Αυγής (ΧΑ), έφεραν στην επιφάνεια σοβαρά πολιτικά αλλά και ιδεολογικά ζητήματα. Κάποια από τα συλληφθέντα μέλη της ΧΑ δήλωσαν πως δεν είναι ναζί αλλά εθνικιστές. Με αφορμή αυτή τη δήλωση, λοιπόν, θέτουμε ορισμένα ερωτήματα και θα επιχειρήσουμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις.

Ερώτημα πρώτο: πώς ορίζει ο μαρξισμός το έθνος;
Έθνος είναι η ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα ανθρώπων, που εμφανίστηκε πάνω στη βάση της κοινότητας της γλώσσας, του εδάφους, της οικονομικής ζωής και της ψυχοσύνθεσης που εκδηλώνεται στην κοινότητα του πολιτισμού. Το έθνος ως ιστορική κατηγορία δεν εξαντλείται στα όρια του καπιταλισμού. Θα συνεχίσει να υπάρχει για μια ολόκληρη ιστορική εποχή μετά το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια του προλεταριάτου. Στο πλαίσιο αυτό το έθνος –όπως έχει αποδειχτεί ιστορικά–  συγκροτείται και ενώνεται γύρω από μία τάξη που αναγνωρίζεται ως ηγέτιδα τάξη του έθνους. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι το έθνος συγκροτείται ή γύρω από την αστική τάξη ή γύρω από το προλεταριάτο. Γι’ αυτό και οι Μαρξ- Ένγκελς έγραφαν στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο πως πριν η εργατική τάξη πάρει στα χέρια της την πολιτική εξουσία πρέπει να αναδειχτεί σε εθνική τάξη, δηλαδή σε ηγέτιδα τάξη του έθνους. Για τους κομμουνιστές, βασικό στοιχείο στον επαναστατικό τους αγώνα είναι να φροντίζουν ώστε μαζί με τους όρους της επανάστασης να δημιουργούνται και οι όροι μιας νέας εθνικής ενότητας γύρω από το προλεταριάτο. Ιστορικά στην Ελλάδα αυτό είχε συμβεί (η νέα εθνική ενότητα δηλαδή) στα χρόνια της κατοχής με την δράση του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος.


Ερώτημα δεύτερο: Τι είναι ο εθνικισμός;
Ο εθνικισμός έχει ως βάση του το έθνος αλλά ιστορικά εμφανίζεται αφότου το έθνος έχει συγκροτηθεί, από την στιγμή δηλαδή που έχει επιτευχθεί η εθνική ολοκλήρωση μιας εθνότητας στο πλαίσιο ενός κράτους. Το έθνος αποτελεί μια ιστορική κατηγορία που εμφανίζεται σε συγκεκριμένες ιστορικές, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Δεν υπήρχε ανέκαθεν στην ιστορία. Το έθνος ως ιδέα εμφανίζεται την εποχή του εμπορικού κεφαλαίου, όταν αρχίζει να σχηματίζεται η αστική τάξη κι όταν αυτή η τάξη διεκδικεί μια απόλυτα δική της αγορά για να αναπτυχθεί. Αυτή την αγορά δεν μπορεί να διασφαλίσει αλλιώς παρά μόνο μέσα από την διαμόρφωση εθνικών κρατών, από την διαμόρφωση δηλαδή μιας σταθερής κοινότητας ανθρώπων που τους ενώνει η ίδια γλώσσα, η κοινότητα εδάφους, η κοινή οικονομική ζωή και κοινή πολιτιστική κουλτούρα.
Η ιδέα του έθνους ταυτίζεται με τις αστικές επαναστάσεις ενάντια στη φεουδαρχία και με μία λέξη μπορεί να αποδοθεί με τον όρο «εθνισμός» που χαρακτηρίζει την περίοδο των προοδευτικών αγώνων της αστικής τάξης, σε αντιδιαστολή με τον «εθνικισμός» που αφορά στο περιεχόμενο που παίρνει η έννοια του έθνους όταν η αστική τάξη έχει πλέον περάσει στην αντίδραση. Στο πλαίσιο αυτό ο εθνικισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία αντιδραστική ιδεολογία η οποία δεν έχει σκοπό να διαφυλάξει τα συμφέροντα του έθνους, των ανθρώπων δηλαδή που συγκροτούν το έθνος στο πλαίσιο ενός κράτους, αλλά τα συμφέροντα μιας μικρής μειοψηφίας του έθνους, της οικονομικής ολιγαρχίας. Προτάσσοντας την εθνικιστική ιδεολογία, η αστική τάξη επιχειρεί να συσκοτίσει τις ταξικές διαφορές και διαχωρισμούς μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία χρησιμοποιώντας ορισμένα υπερταξικά «ενοποιητικά» στοιχεία (Γλώσσα, θρησκεία, καταγωγή) τα οποία στην πιο αντιδραστική τους έκφραση συμπεριλαμβάνουν ξεπερασμένους ή και ανύπαρκτους ιστορικά προσδιορισμούς (ράτσα, φυλή, αίμα, πεπρωμένο κο.κ.). Στη βάση αυτής της εθνικιστικής ενότητας στο εσωτερικό ενός κράτους η αστική τάξη επιδιώκει να επεκτείνει την αγορά της μέσω της πολιτικής προσαρτήσεων εδαφών άλλων κρατών. Έτσι ο εθνικισμός αποτελεί τη βάση του σωβινισμού που διεκδικεί στο εθνικό- κρατικό έδαφος να προσθέσει εδάφη (αγορές) γειτονικών κρατών είτε αξιοποιώντας μειονοτικά ζητήματα είτε επικαλούμενος την ιστορία.

Ερώτημα τρίτο: Τι μορφή και τι περιεχόμενο παίρνει ο εθνικισμός στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού;
Στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού, όπου το μοίρασμα των εδαφών έχει ολοκληρωθεί και αντικατασταθεί από το μοίρασμα και το ξαναμοίρασμα των αγορών, στις συνθήκες όπου την παγκόσμια οικονομία ελέγχουν μερικές υπερεθνικές μονοπωλιακές ενώσεις και μερικά ιμπεριαλιστικά κράτη, ο εθνικισμός-σωβινισμός παίρνει συχνά την μορφή του κοσμοπολιτισμού. Έκφραση αυτού του κοσμοπολιτισμού είναι η υποταγή των συμφερόντων της πλειονότητας έθνους στα συμφέροντα των ιμπεριαλιστικών ενώσεων και κρατών με τα οποία έχει συμμαχήσει η αστική τάξη της χώρας για να εξυπηρετήσει τα στενά οικονομικά και πολιτικά της συμφέροντα.
Το 1887 ο Heinrich von Treitschke (Γερμανός εθνικιστής ιστορικός και πολιτικός συγγραφέας κατά τη διάρκεια της γερμανικής αυτοκρατορίας) έλεγε: «όλα τα μεγάλα έθνη […] επιθυμούν να αφήσουν το στίγμα τους στα βάρβαρα εδάφη […] όσοι δε συμμετέχουν σε τούτη την κούρσα θα παίξουν ένα αξιοθρήνητο ρόλο στο μέλλον. Ο αποικισμός έγινε ένα ζωτικής σημασίας θέμα για τα μεγάλα έθνη».
Αποκαλυπτική είναι και η ομιλία του Γερμανού υπουργού αποικιών το 1907, αναφορικά με τους στόχους της γερμανικής αποικιακής πολιτικής: «Το ανθρώπινο και κεφαλαιακό πλεόνασμα διοχετεύτηκε κατά βάση στη γερμανική βιομηχανία. Τούτη η γερμανική βιομηχανία για να μπορέσει να συντηρηθεί έχει ανάγκη περισσότερο από ποτέ να προμηθεύει από τη μια ξένες ή υπερπόντιες περιοχές και πάντως όχι γερμανικές και από την άλλη, για να εξασφαλίζει υλικά παραγωγής. Επιπλέον, έχει ανάγκη περισσότερο από ποτέ να προμηθεύεται πρώτες ύλες και να ικανοποιεί τις επισιτιστικές ανάγκες της από μη γερμανικές περιοχές».
Ο σύγχρονος εθνικισμός είναι ένα ιδεολογικό αστικό κατασκεύασμα. Θεωρεί το έθνος ως μια εξωιστορική και υπερταξική μορφή κοινωνικής ενότητας. Με άλλα λόγια υποβαθμίζεται η ύπαρξη των τάξεων και θεωρείται ότι ο πληθυσμός έχει κοινά συμφέροντα. Ο εθνικισμός επικαλείται την εθνική υπεροχή και τη μοναδικότητα (ανάδελφο έθνος) κάποιου συγκεκριμένου έθνους έναντι των άλλων και συχνά μιλά για την πολιτιστική και φυλετική ανωτερότητα έναντι των υπολοίπων. Όταν η αστική ιδεολογία χρησιμοποιεί τον εθνικισμό αποβλέπει στην εξυπηρέτηση των δικών της ταξικών συμφερόντων.

Ερώτημα τέταρτο: Τι συνέπειες είχε ο εθνικισμός στην Ελλάδα;
Σε χώρες όπως η Ελλάδα ο εθνικισμός χρησιμοποιήθηκε από τις πιο αντιδραστικές δυνάμεις και συνδυάστηκε με την υποτέλεια στον ιμπεριαλισμό. Οι εθνικιστές ενώ υποτίθεται ότι μιλάνε στο όνομα της πατρίδας ασκούν τέτοια πολιτική που υπονομεύει την εθνική ανεξαρτησία, εργάζονται για λογαριασμό του εγχώριου και διεθνούς κεφαλαίου, σέρνουν τη χώρα τους σε περιπέτειες, υπονομεύουν τα συμφέροντα των λαϊκών στρωμάτων του πληθυσμού.
Όποιο όραμα της ελληνικής αστικής τάξης συνδέθηκε με τον εθνικισμό έφερε τραγικά αποτελέσματα για τον ελληνικό λαό. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της μικρασιατικής εκστρατείας. Ο «δημοκράτης» Βενιζέλος στο όνομα της Μεγάλης Ελλάδας, των πέντε θαλασσών και των δυο ηπείρων, με τη μικρασιατική εκστρατεία ξερίζωσε από τον τόπο του τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Λίγο νωρίτερα έστειλε ελληνικά στρατεύματα για να χτυπήσουν το πρώτο εργατικό κράτος στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στην κατοχή οι εθνικιστές της Ελλάδας ήταν οι συνεργάτες των Γερμανών. Ήταν αυτοί που διευκόλυναν τους Γερμανούς με τις κυβερνήσεις των δοσίλογων, αυτοί που έβαζαν την κουκούλα κι έδειχναν στους Γερμανούς τους κομμουνιστές και τους πατριώτες που αντιστέκονταν στη γερμανική κατοχή. Στη χουντική επταετία, αυτοί που προήγαγαν δήθεν τον ελληνικό πολιτισμό με τις γελοίες εκδηλώσεις αρχαιολατρίας στα γήπεδα αλλά που βασάνιζαν τους αγωνιστές στα κρατητήρια, έδωσαν τη μισή Κύπρο στους Τούρκους κεφαλαιοκράτες. Ο εθνικισμός, ο κοσμοπολιτισμός και η υποτέλεια στον ιμπεριαλισμό συνυπάρχουν στην πολιτική της ελληνικής αστικής τάξης.

Ερώτημα πέμπτο: ο εθνικισμός σχετίζεται με το ναζισμό;
Ο εθνικισμός παίρνει στον ναζισμό-φασισμό τα πιο ακραία αντιδραστικά χαρακτηριστικά (Ρατσισμός, διασφάλιση και διατήρηση της καθαρότητας της φυλής, ανωτερότητά της φυλής κλπ). Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες, ανεξαρτήτως του τι διακηρύσσουν οι κάθε λογής φασίστες ο εθνικισμός τους σημαίνει μια τεράστια οπισθοδρόμηση στο επίπεδο των ιδεών και δεν μπορεί να εφαρμοστεί αλλιώς στο εσωτερικό μιας χώρας παρά μόνο μέσα από μαζικές εκκαθαρίσεις όσων κρίνονται εθνικά μη υγιείς κι από την διαπότιση των πνευμάτων με σοβινιστικό δηλητήριο. Επειδή όμως ως εξωτερική πολιτική αυτός ο σοβινισμός είναι αδύνατο να εφαρμοστεί μέσω της προσάρτησης εδαφών ή θα προκαλέσει τοπικούς πολέμους και τεράστιες εθνικές καταστροφές ή θα οδηγήσει στην υποταγή στον ιμπεριαλισμό και στον κοσμοπολιτισμό.
Για παράδειγμα στο πρόγραμμα του DAP (πρόδρομος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στη Γερμανία) υπήρχε η απαίτηση για κατάκτηση αποικιών ώστε να εγκατασταθεί ο πλεονάζον γερμανικός λαός, η πρόταση για θέσπιση ειδικής νομοθεσίας για όσους ζούσαν στη Γερμανία και δεν ήταν Γερμανοί, η απαγόρευση μετανάστευσης ξένων προς το Ράιχ. Ο Χίτλερ στη συνέχεια στο έργο του Ο Αγών μου, μιλάει για τις επιπτώσεις που προκύπτουν από τη διασταύρωση διαφορετικών φυλών.

Ερώτημα έκτο: η ΧΑ είναι εθνικιστική ή ναζιστική οργάνωση;
Τα μέλη της ΧΑ λένε είμαστε Έλληνες εθνικιστές και όχι νεοναζί και εθνικοσοσιαλιστές. Όμως:
[1] Τα θρασύδειλα στελέχη της ΧΑ που ξέρουν πώς να δέρνουν και να δολοφονούν ανήμπορους και αδύναμους μετανάστες και Έλληνες αντιφασίστες, τώρα δεν έχουν το θάρρος να πούνε τι ακριβώς πρεσβεύουν.
[2] Δεν εξήγησαν σε κανένα ποια ακριβώς είναι η διαφορά του εθνικιστή από το νεοναζί.
[3] Όλο το παρελθόν τους αποδεικνύει πέρα από κάθε αμφιβολία τη ναζιστική τους ιδεολογία. Για παράδειγμα στη Διακήρυξη Ιδεολογικών Αρχών της ΧΑ υπάρχει κεφάλαιο με τον τίτλο Ο εθνικοσοσιαλισμός υπερασπιστής των αρχών του πολιτισμού. Επομένως, η ΧΑ δεν αποκηρύσσει την έννοια του εθνικοσοσιαλισμού. Στην ίδια διακήρυξη ο Χίτλερ χαρακτηρίζεται ως ενσαρκωτής και πρωτοπόρος ήρωας του εθνικοσοσιαλισμού και του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
[4] Μήπως, όμως, η ΧΑ τα έχει αφήσει αυτά πίσω της; Μήπως έχει αλλάξει; Αν κάποιος απαντήσει καταφατικά θα πρέπει επίσης να απαντήσει στα εξής ερωτήματα: Πώς εξηγείται η ύπαρξη ταγμάτων εφόδου; Πώς εξηγείται ότι στα σπίτια των συλληφθέντων βρέθηκαν πορτρέτα των Χίτλερ και Μουσολίνι, ναζιστικά κράνη και ναζιστικά περίστροφα; Πώς εξηγείται ότι μέλη της ΧΑ κυκλοφορούν με τατουάζ τον αγκυλωτό σταυρό; Πώς ερμηνεύεται το σύνθημα τσεκούρι και φωτιά στα κόκκινα σκυλιά; Πώς εξηγείται ότι ο βουλευτής Ματθαιόπουλος έγραφε στίχους όπου δήλωνε την αγάπη του στο Άουσβιτς;
Αυτοί είναι οι εθνικιστές της ΧΑ. Υμνούν το Χίτλερ και το Μουσολίνι δηλαδή τους πρωταίτιους για το 1.000.000 Έλληνες νεκρούς από πείνα και από τις δολοφονίες των Γερμανών, την περίοδο της κατοχής. Υμνούν τα ναζιστικά τέρατα που αιματοκύλησαν την Ευρώπη και άφησαν πίσω τους 55.000.000 νεκρούς και ανείπωτο πόνο και φρίκη.

Ερώτημα έβδομο: τι είναι ο πατριωτισμός;
Στο σύγχρονο καπιταλισμό, για τους κομμουνιστές ο πατριωτισμός είναι η αγάπη προς την πατρίδα και τον πολιτισμό της, η υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας, η υπεράσπιση των συμφερόντων των λαϊκών στρωμάτων. Στον καπιταλισμό, ο πατριωτισμός έχει ταξικό περιεχόμενο. Ο πατριωτισμός δε μιλάει για ανάδελφα κράτη, δε μιλάει για τη μοναδικότητα και την ανωτερότητα του έθνους. Ο πατριωτισμός της αστικής τάξης είχε ένα προοδευτικό χαρακτήρα κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Όταν η εξουσία της στερεώθηκε ο πατριωτισμός της έγινε κίβδηλος και μετατράπηκε σε αντιδραστικό εθνικισμό.

Ερώτημα όγδοο: ο πατριωτισμός είναι ξένος προς την πολιτική των κομμουνιστών;
Ο Λένιν σημείωνε: «Είναι ξένη η εθνική υπερηφάνεια για εμάς, τους Μεγαλορώσους συνειδητούς προλετάριους; Ασφαλώς όχι. Αγαπούμε τη γλώσσα μας και τη χώρα μας και κάνουμε ό,τι περνά από το χέρι μας για να ανεβάσουμε τις εργαζόμενες μάζες της (δηλ. τα εννιά δέκατα του πληθυσμού της) στο επίπεδο μιας δημοκρατικής και σοσιαλιστικής συνείδησης».
Για τους κομμουνιστές ο πατριωτισμός συνδέεται με την εθνική ανεξαρτησία, με την υπεράσπιση του λαού και της πατρίδας από τους ιμπεριαλιστές και τα ντόπια μονοπώλια, με τους αγώνες για να προστατευτούν οι δημόσιες επιχειρήσεις, με τους αγώνες για την υπεράσπιση της παιδείας, της υγείας, της κοινωνικής ασφάλισης για τις λαϊκές μάζες.
Οι κομμουνιστές στην Ελλάδα έδειξαν έμπρακτα τι σημαίνει πατριωτισμός κατά την εισβολή των Ιταλών στην Ελλάδα και κατά την τριπλή κατοχή. Αυτό το έδειξαν με το γράμμα του Ζαχαριάδη που από τις φυλακές καλούσε τον ελληνικό λαό σε μαζική αντίσταση κατά του κατακτητή, με τη συγκρότηση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ, με τα σαμποτάζ και τις πολεμικές επιχειρήσεις κατά των ναζιστικών στρατευμάτων, με την ακύρωση της επιστράτευσης που είχε ως σκοπό να σταλούν Έλληνες στα γερμανικά εργοστάσια, με τις επιχειρήσεις επισιτισμού σώζοντας έτσι πολλούς Έλληνες από βέβαιο θάνατο. Αλλά και μετά τη λήξη του πολέμου συστατικό στοιχείο της πολιτικής των κομμουνιστών ήταν η υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας: με αγώνες κατά των νατοϊκών βάσεων και των πυρηνικών, με την παρεμπόδιση της διέλευσης των νατοϊκών στρατευμάτων από ελληνικό έδαφος κατά το βομβαρδισμό της Γιουγκοσλαβίας, με τους συνεχείς αγώνες για παιδεία και υγεία για όλο το λαό κ.λπ.
Η έννοια της πατρίδας, οι πολιτισμικές παραδόσεις, η ελληνική σημαία δεν πρέπει να χαριστούν σε εθνικιστές εντός ή εκτός ΧΑ. Οι κομμουνιστές τα χρησιμοποιούν όχι ως ένα τέχνασμα παραπλάνησης των λαϊκών μαζών αλλά ως βασικό συστατικό στοιχείο της πολιτικής τους. Το ΕΑΜ και η εξέγερση του Πολυτεχνείου είχαν ανάμεσα στα άλλα ως σύμβολό τους την ελληνική σημαία. Παράλληλα, ο πατριωτισμός των κομμουνιστών  «ολοκληρώνεται» όταν συνοδεύεται με τον προλεταριακό διεθνισμό, όταν έχει ταξικό περιεχόμενο και όταν τελικά συνδέεται με το απελευθερωτικό όραμα της σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Παύλος Φίλων

Προτεινόμενη βιβλιογραφία για τα παραπάνω ζητήματα:

1. Δημήτρης Γληνός, Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ, Ο Ρήγας.
2. Δημήτρης Σάρλης, Η πολιτική του ΚΚΕ στον αγώνα κατά του μοναρχοφασισμού, Σύγχρονη Εποχή.
3. Βασίλης Μπαρτζιώτας, Η εθνική αντίσταση στην Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή.
4. Σταύρος Ζορμπαλάς, Ο Λένιν για το Διεθνισμό και τον Πατριωτισμό, Σύγχρονη Εποχή.
5. Δημήτρης Ψαρράς, Η Μαύρη Βίβλος της ΧΑ, Πόλις.
6. Κώστας Λαναράς, Εθνικοσοσιαλισμός, Κίνημα, Κόμμα Κράτος, Εντός.
7. Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα, Αλεξάνδρεια.