ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στον Εθνικό Απελευθερωτικό Αγώνα 1941 - 1944 δεν πήραν μέρος μόνον οι ένοπλοι και οι άλλοι αγωνιστές που πλαισίωναν τις αντιστασιακές οργανώσεις, αλλά και ολόκληρος ο πνευματικός κόσμος της χώρας. Λογοτέχνες, θεατρικοί συγγραφείς, συνθέτες, ηθοποιοί, ζωγράφοι, χαράκτες, δημοσιογράφοι. Εμπνεόμενοι από τον αγώνα για την ελευθερία και από τα ιδανικά της Αντίστασης για μια καινούρια Ελλάδα, όλοι σχεδόν οι πνευματικοί μας άνθρωποι δημιούργησαν μια νέα λογοτεχνία, ένα νέο θεατρικό λόγο, μια νέα μουσική, επαναστατικά τραγούδια, νέες μορφές εικαστικών τεχνών. Δημιούργησαν την αντιστασιακή Τέχνη που ξεσήκωνε το λαό κατά των κατακτητών και συγχρόνως απαθανάτιζε τους αγώνες και τις θυσίες του. Η ελληνική αντιστασιακή
Τέχνη πήρε τέτοια έκταση και δύναμη, που δε συναντάται σε καμία άλλη κατεχόμενη χώρα. Οχι μόνον οι λογοτέχνες, οι άνθρωποι του θεάτρου και των εικαστικών τεχνών, αλλά και απλοί άνθρωποι του λαού, ξαφνικά έγιναν δημιουργοί ενός νέου πολιτισμού (συγγραφείς, συνθέτες, ζωγράφοι). Ακόμη και στις πηγές του δημοτικού τραγουδιού, που είχαν στερέψει πριν από πολλά χρόνια, ανάβλυσε και πάλι το γάργαρο νερό της λαϊκής ποίησης και μουσικής.
Αν λάβουμε υπόψη ότι είχε προηγηθεί η πεντάχρονη μεταξική δικτατορία που είχε φιμώσει τους καλλιτέχνες, είχε απαγορεύσει κάθε δημοκρατική έκφραση και προσπαθούσε να επιβάλει τη φασιστική ιδεολογία, η πολιτιστική έκρηξη, που άρχισε από τις πρώτες μέρες της Κατοχής και κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1944, υπήρξε ένα θαύμα που προοιωνιζόταν ένα λαμπρό μέλλον για το νεοελληνικό πολιτισμό.
Δυστυχώς όμως, η ιμπεριαλιστική επέμβαση, που με ραδιουργίες και με τα όπλα νίκησε τις αντιστασιακές δυνάμεις, όχι μόνο διέκοψε την πνευματική ανάταση του λαού μας, αλλά με τον Εμφύλιο Πόλεμο που προκάλεσε, επιδίωξε και τη φυσική εξόντωση των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και γέμισε τη χώρα με τάφους και ερείπια.
Χρειάστηκαν πολλά χρόνια και αγώνες για να υπάρξει μια ανάπηρη δημοκρατική πολιτική ζωή (με το ΚΚΕ εκτός νόμου, με δεκάδες χιλιάδες πολιτικούς πρόσφυγες, δεκάδες χιλιάδες φυλακισμένους και εξόριστους, με Μακρόνησο, Γιούρα και άλλα στρατόπεδα, με στρατοδικεία και εκτελέσεις), αλλά κι αυτή ανακόπηκε από την εφτάχρονη δικτατορία.
Ηταν επόμενο, ύστερα από κατατρεγμούς τριάντα χρόνων (1945 - 1975), το θαύμα της αντιστασιακής πολιτιστικής έκρηξης να θρυμματιστεί, να καταστρέφονται τα δημιουργήματά της, ν' αγνοούνται από τις νεότερες γενιές και η πνευματική ζωή της χώρας μας να φυτοζωεί. Χωρίς τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Γιώργο Σεφέρη, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Μάνο Χατζιδάκι, η Ελλάδα θα είχε ξεχαστεί από τον υπόλοιπο κόσμο.
Κατά τη διάρκεια της χούντας ο λαός μας στράφηκε πάλι προς την αντιστασιακή τέχνη. Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου ακούστηκαν στην Αθήνα, για πρώτη φορά ύστερα από είκοσι οχτώ χρόνια, τ' αντάρτικα τραγούδια και μετά την πτώση της δικτατορίας ο λαός αναζήτησε και πάλι τη ζωογόνο πνοή τους. Οι εκδόσεις της αντιστασιακής ποίησης και πεζογραφίας, τα βιβλία του Βασίλη Ρώτα και του Γιώργου Κοτζιούλα για το θέατρο του βουνού, οι συνεντεύξεις των Α. Τάσσου, Μέμου Μακρή και άλλων για τις αντιστασιακές εικαστικές τέχνες, το βιβλίο του Τάκη Αδάμου για το λαϊκό τραγούδι της Αντίστασης, έδωσαν στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης το οξυγόνο που τους είχε λείψει, και στις νεότερες γενιές πολύτιμες πληροφορίες για το πολιτιστικό θαύμα που συντελέστηκε κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα και που κανένας στρατιωτικός νόμος, κανένα εκτελεστικό απόσπασμα και καμία δικτατορία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει.
Τα βιβλία ωστόσο του Β. Ρώτα και του Γ. Κοτζιούλα και τα λευκώματα που εκδόθηκαν κατά καιρούς, αναδεικνύουν (το καθένα) μία μόνο πλευρά της αντιστασιακής τέχνης. Δεν υπάρχει, μέχρι σήμερα, συνολική εικόνα της. Μία προσπάθεια έγινε στον 6ο τόμο της Ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης 1941 - '45 (εκδ. "Αυλός") και στο βιβλίο μου 50 χρόνια μετά (εκδ. "Σύγχρονη Εποχή", ) όπου αφιέρωσα ένα κεφάλαιο με τίτλο "Η τέχνη στην Αντίσταση", στο οποίο γίνεται περιληπτική αναφορά σ' όλα τα είδη της αντιστασιακής τέχνης.
Περίμενα ότι κάποιος ειδικός θα έκανε τη συνολική καταγραφή της. Καθώς όμως περνούσαν τα χρόνια και αυτό δε γινόταν, αν και δεν είμαι ειδικός, αποφάσισα να αναπτύξω το κεφάλαιο αυτό σε ένα βιβλίο. Για πολλά θέματα παραθέτω μαρτυρίες των αντιστασιακών λογοτεχνών και καλλιτεχνών, γιατί πιστεύω ότι από τις πληροφορίες που θα μπορούσα να καταγράψω, προτιμότερος είναι ο αυθεντικός τους λόγος και ελπίζω ότι με τον τρόπο αυτό θα υπάρξει χρήσιμο υλικό, ώστε να γραφεί από τους ειδικούς η ολοκληρωμένη ιστορία της αντιστασιακής τέχνης, που αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα κεφάλαια του πολιτισμού μας κατά τον 20ό αιώνα.
Ευάγγελος ΜΑΧΑΙΡΑΣ
Πώς όμως συντελέστηκε αυτό το θαύμα; Είναι φανερό ότι υπήρξε ένας συναγερμός ψυχών, μια ευρύτατης έκτασης ανάταση, ένας γενικευμένος σχεδόν ηρωισμός, μια εκπληκτική στην έκταση και την έντασή της διάθεση αυτοθυσίας. Ενας λαός, που, ενώ οι κατακτητές λεηλάτησαν ολόκληρη την οικονομία του και όλους τους υλικούς πόρους για την επιβίωσή του και λιμοκτονούσε, συγκροτούσε αντιστασιακές οργανώσεις, διαδήλωνε αψηφώντας τα πάνοπλα κατοχικά στρατεύματα, έκανε σαμποτάζ στα στρατόπεδα, τα αεροδρόμια και στις αποθήκες τους, και από τις πρώτες μέρες της Κατοχής έστελνε αντάρτες στα βουνά της Κρήτης, της Ρούμελης, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.
Οι άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών, σχεδόν στο σύνολό τους, κράτησαν εχθρική στάση απέναντι στους καταχτητές και τους συνεργάτες τους και από την πρώτη στιγμή φρόντισαν να στείλουν μηνύματα που εκφράζανε την αντίθεσή τους σε κάθε ιδέα συναλλαγής και συμβιβασμού με τους φορείς της "Νέας Τάξης".
1. Οι πρώτες αντιδράσεις
Το σύνθημα για την έναρξη της πνευματικής αντίστασης, γράφει ο Κ. Πορφύρης στην "Επιθεώρηση Τέχνης" (τεύχος 87 - 88, Μάρτιος - Απρίλιος 1962), έδωσαν με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών τους δύο ποιητές: Ο Αγγελος Σικελιανός και ο Κώστας Βάρναλης. Στις 26 Απριλίου 1941, και ενώ πια είχε υπογραφεί από τον Γ. Τσοκάκογλου η συνθηκολόγηση, ο Βάρναλης έγραφε στην"Πρωία" για τη μάχη των Θερμοπυλών και υπογράμμιζε τη συμβολική σημασία της θυσίας του Λεωνίδα:
Εκεί λοιπόν γράφτηκε μια από τις λαμπρότερες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Εκεί δόθηκε το μάθημα σ' όλον τον κόσμο, πως δεν υπάρχει τίποτε ιερότερο στη ζωή από την ελευθερία.
Στις 29 Απριλίου 1941, τη δεύτερη δηλαδή μέρα της γερμανικής κατοχής, αφιέρωσε το χρονογράφημά του στον Κρυστάλλη, το οποίο έκλεινε με στίχους από τον "Σταυραητό", που αποτελούσαν σαφή υπαινιγμό για την υποδούλωση της πατρίδας και κραυγή λαχτάρας για τη λευτεριά της:
Και τυραννιέμαι και πονώ και σβηέμαι νύχτα - μέρα
παρακαλώ σε σταυραητέ για χαμηλώσου ολίγο
και δώσ' μου τις φτερούγες σου και πάρε με μαζί σου
πάρε με απάνω στα βουνά, τι θα με φάει ο κάμπος.
Και την Πρωτομαγιά τελείωνε το χρονογράφημά του, με τον τίτλο "Το αηδόνι", με τους δικούς του στίχους:
Α, δε θαμπώνει τη λαλιά μου
θανάτου φοβέρα...
Οπως ήταν επόμενο, οι πνευματικοί άνθρωποι που δε συμβιβάστηκαν με τον κατακτητή (δηλαδή η συντριπτική τους πλειοψηφία), χρησιμοποίησαν στην αρχή νόμιμα μέσα για να τον αντιπαλέψουν και πρώτα απ' όλα τις εφημερίδες και τα περιοδικά.
Από τις καθημερινές εφημερίδες η πλέον πρόσφορη για πνευματική αντίσταση ήταν η "Πρωία". Εκτός από το καθημερινό χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη, υπήρχαν οι επιφυλλίδες, αλλά και η εβδομαδιαία φιλολογική σελίδα (που την είχε καθιερώσει ο αρχισυντάκτης της Γ. Καράντζας), στην οποία συνεργάζονταν πολλοί και σημαντικοί πνευματικοί άνθρωποι, όπως οι Βασίλης Ρώτας, Νίκος Βέης, Αγγελος Τερζάκης, Λουκής Ακρίτας, Μ. Καραγάτσης, Ηλίας Βενέζης, Αδαμάντιος Παπαδήμας, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Στέλιος Ξεφλούδας, Μιχ. Περάνθης, Γ. Φουσάρας, Λ. Καρζής, Απ. Σαχίνης, Γ. Θεοτοκάς, Νικηφόρος Βρεττάκος, Μενέλαος Λουντέμης, Μανόλης Χατζηδάκης, Δ. Βεζύρογλου, Γ. Πράτσικας, Παύλος Φλώρος, Γ. Βαλέτας, Κώστας Σούκας, Τ. Αθανασιάδης, Αγγελος Δόξας, Κ. Μπίρης, Ασημάκης Πανσέληνος, Θ. Κωτσιόπουλος, Γ. Καραπάνος, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Α. Παπαγιαννόπουλος - Παλαιός, Κ. Λώλος, Μήτσος Λυγίζος, Θ. Σγουρδέλης, Ι. Κουτσοχέρας, Γιάννης Κουχτσόγλου, Γεώργιος Ασπρέας, Ευθ. Παπαδημητρίου, Κώστας Μαρίνης, Αλκης Θρύλος, Χρ. Αγγελομάτης κ. ά.
Η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών και γενικότερα των πνευματικών ανθρώπων δεν περιορίστηκε μόνο στη νόμιμη αντιστασιακή δράση, αλλά πήρε μέρος και σε "παράνομες" δραστηριότητες, οργανωμένες ή μη.
Π. χ. έγραφαν αντιστασιακά ποιήματα που κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι, όπως τα "Ακριτικά" του Αγγελου Σικελιανού, η ποιητική συλλογή "Μέσ' από τα τείχη" του Σωτήρη Σκίπη, "Η Δρακογενιά" του Αγι Θέρου και η "Ηρωική Συμφωνία" του Νικηφόρου Βρεττάκου (για το Στάλινγκραντ).
Τροφοδοτούσαν τα παράνομα έντυπα με ποιήματα και άρθρα. Εγραφαν εμβατήρια για τους αντάρτες, που μελοποιήθηκαν από αντιστασιακούς συνθέτες, αλλά και ποιήματα, τα οποία απαγγέλλονταν σε συγκεντρώσεις που γίνονταν σε σπίτια, και σκετς για Καραγκιόζη ή Κουκλοθέατρο που παίζονταν στα νοσοκομεία και στα συσσίτια.
Οργάνωναν "πάρτι" στα σπίτια τους με εισιτήριο και οι εισπράξεις στέλνονταν στις αντιστασιακές οργανώσεις. Στα "πάρτι" αυτά, συζητούσαν για την Αντίσταση, για τα βιβλία, για το θέατρο, για τα πνευματικά ζητήματα και απάγγελλαν ποιήματα.
Τέχνη πήρε τέτοια έκταση και δύναμη, που δε συναντάται σε καμία άλλη κατεχόμενη χώρα. Οχι μόνον οι λογοτέχνες, οι άνθρωποι του θεάτρου και των εικαστικών τεχνών, αλλά και απλοί άνθρωποι του λαού, ξαφνικά έγιναν δημιουργοί ενός νέου πολιτισμού (συγγραφείς, συνθέτες, ζωγράφοι). Ακόμη και στις πηγές του δημοτικού τραγουδιού, που είχαν στερέψει πριν από πολλά χρόνια, ανάβλυσε και πάλι το γάργαρο νερό της λαϊκής ποίησης και μουσικής.
Αν λάβουμε υπόψη ότι είχε προηγηθεί η πεντάχρονη μεταξική δικτατορία που είχε φιμώσει τους καλλιτέχνες, είχε απαγορεύσει κάθε δημοκρατική έκφραση και προσπαθούσε να επιβάλει τη φασιστική ιδεολογία, η πολιτιστική έκρηξη, που άρχισε από τις πρώτες μέρες της Κατοχής και κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1944, υπήρξε ένα θαύμα που προοιωνιζόταν ένα λαμπρό μέλλον για το νεοελληνικό πολιτισμό.
Δυστυχώς όμως, η ιμπεριαλιστική επέμβαση, που με ραδιουργίες και με τα όπλα νίκησε τις αντιστασιακές δυνάμεις, όχι μόνο διέκοψε την πνευματική ανάταση του λαού μας, αλλά με τον Εμφύλιο Πόλεμο που προκάλεσε, επιδίωξε και τη φυσική εξόντωση των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και γέμισε τη χώρα με τάφους και ερείπια.
Χρειάστηκαν πολλά χρόνια και αγώνες για να υπάρξει μια ανάπηρη δημοκρατική πολιτική ζωή (με το ΚΚΕ εκτός νόμου, με δεκάδες χιλιάδες πολιτικούς πρόσφυγες, δεκάδες χιλιάδες φυλακισμένους και εξόριστους, με Μακρόνησο, Γιούρα και άλλα στρατόπεδα, με στρατοδικεία και εκτελέσεις), αλλά κι αυτή ανακόπηκε από την εφτάχρονη δικτατορία.
Ηταν επόμενο, ύστερα από κατατρεγμούς τριάντα χρόνων (1945 - 1975), το θαύμα της αντιστασιακής πολιτιστικής έκρηξης να θρυμματιστεί, να καταστρέφονται τα δημιουργήματά της, ν' αγνοούνται από τις νεότερες γενιές και η πνευματική ζωή της χώρας μας να φυτοζωεί. Χωρίς τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Γιώργο Σεφέρη, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Μάνο Χατζιδάκι, η Ελλάδα θα είχε ξεχαστεί από τον υπόλοιπο κόσμο.
Κατά τη διάρκεια της χούντας ο λαός μας στράφηκε πάλι προς την αντιστασιακή τέχνη. Στην εξέγερση του Πολυτεχνείου ακούστηκαν στην Αθήνα, για πρώτη φορά ύστερα από είκοσι οχτώ χρόνια, τ' αντάρτικα τραγούδια και μετά την πτώση της δικτατορίας ο λαός αναζήτησε και πάλι τη ζωογόνο πνοή τους. Οι εκδόσεις της αντιστασιακής ποίησης και πεζογραφίας, τα βιβλία του Βασίλη Ρώτα και του Γιώργου Κοτζιούλα για το θέατρο του βουνού, οι συνεντεύξεις των Α. Τάσσου, Μέμου Μακρή και άλλων για τις αντιστασιακές εικαστικές τέχνες, το βιβλίο του Τάκη Αδάμου για το λαϊκό τραγούδι της Αντίστασης, έδωσαν στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης το οξυγόνο που τους είχε λείψει, και στις νεότερες γενιές πολύτιμες πληροφορίες για το πολιτιστικό θαύμα που συντελέστηκε κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα και που κανένας στρατιωτικός νόμος, κανένα εκτελεστικό απόσπασμα και καμία δικτατορία δεν κατόρθωσε να εξαφανίσει.
Τα βιβλία ωστόσο του Β. Ρώτα και του Γ. Κοτζιούλα και τα λευκώματα που εκδόθηκαν κατά καιρούς, αναδεικνύουν (το καθένα) μία μόνο πλευρά της αντιστασιακής τέχνης. Δεν υπάρχει, μέχρι σήμερα, συνολική εικόνα της. Μία προσπάθεια έγινε στον 6ο τόμο της Ιστορίας της Εθνικής Αντίστασης 1941 - '45 (εκδ. "Αυλός") και στο βιβλίο μου 50 χρόνια μετά (εκδ. "Σύγχρονη Εποχή", ) όπου αφιέρωσα ένα κεφάλαιο με τίτλο "Η τέχνη στην Αντίσταση", στο οποίο γίνεται περιληπτική αναφορά σ' όλα τα είδη της αντιστασιακής τέχνης.
Περίμενα ότι κάποιος ειδικός θα έκανε τη συνολική καταγραφή της. Καθώς όμως περνούσαν τα χρόνια και αυτό δε γινόταν, αν και δεν είμαι ειδικός, αποφάσισα να αναπτύξω το κεφάλαιο αυτό σε ένα βιβλίο. Για πολλά θέματα παραθέτω μαρτυρίες των αντιστασιακών λογοτεχνών και καλλιτεχνών, γιατί πιστεύω ότι από τις πληροφορίες που θα μπορούσα να καταγράψω, προτιμότερος είναι ο αυθεντικός τους λόγος και ελπίζω ότι με τον τρόπο αυτό θα υπάρξει χρήσιμο υλικό, ώστε να γραφεί από τους ειδικούς η ολοκληρωμένη ιστορία της αντιστασιακής τέχνης, που αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα κεφάλαια του πολιτισμού μας κατά τον 20ό αιώνα.
Ευάγγελος ΜΑΧΑΙΡΑΣ
Πώς όμως συντελέστηκε αυτό το θαύμα; Είναι φανερό ότι υπήρξε ένας συναγερμός ψυχών, μια ευρύτατης έκτασης ανάταση, ένας γενικευμένος σχεδόν ηρωισμός, μια εκπληκτική στην έκταση και την έντασή της διάθεση αυτοθυσίας. Ενας λαός, που, ενώ οι κατακτητές λεηλάτησαν ολόκληρη την οικονομία του και όλους τους υλικούς πόρους για την επιβίωσή του και λιμοκτονούσε, συγκροτούσε αντιστασιακές οργανώσεις, διαδήλωνε αψηφώντας τα πάνοπλα κατοχικά στρατεύματα, έκανε σαμποτάζ στα στρατόπεδα, τα αεροδρόμια και στις αποθήκες τους, και από τις πρώτες μέρες της Κατοχής έστελνε αντάρτες στα βουνά της Κρήτης, της Ρούμελης, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας.
Οι άνθρωποι των Γραμμάτων και των Τεχνών, σχεδόν στο σύνολό τους, κράτησαν εχθρική στάση απέναντι στους καταχτητές και τους συνεργάτες τους και από την πρώτη στιγμή φρόντισαν να στείλουν μηνύματα που εκφράζανε την αντίθεσή τους σε κάθε ιδέα συναλλαγής και συμβιβασμού με τους φορείς της "Νέας Τάξης".
1. Οι πρώτες αντιδράσεις
Το σύνθημα για την έναρξη της πνευματικής αντίστασης, γράφει ο Κ. Πορφύρης στην "Επιθεώρηση Τέχνης" (τεύχος 87 - 88, Μάρτιος - Απρίλιος 1962), έδωσαν με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών τους δύο ποιητές: Ο Αγγελος Σικελιανός και ο Κώστας Βάρναλης. Στις 26 Απριλίου 1941, και ενώ πια είχε υπογραφεί από τον Γ. Τσοκάκογλου η συνθηκολόγηση, ο Βάρναλης έγραφε στην"Πρωία" για τη μάχη των Θερμοπυλών και υπογράμμιζε τη συμβολική σημασία της θυσίας του Λεωνίδα:
Εκεί λοιπόν γράφτηκε μια από τις λαμπρότερες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Εκεί δόθηκε το μάθημα σ' όλον τον κόσμο, πως δεν υπάρχει τίποτε ιερότερο στη ζωή από την ελευθερία.
Στις 29 Απριλίου 1941, τη δεύτερη δηλαδή μέρα της γερμανικής κατοχής, αφιέρωσε το χρονογράφημά του στον Κρυστάλλη, το οποίο έκλεινε με στίχους από τον "Σταυραητό", που αποτελούσαν σαφή υπαινιγμό για την υποδούλωση της πατρίδας και κραυγή λαχτάρας για τη λευτεριά της:
Και τυραννιέμαι και πονώ και σβηέμαι νύχτα - μέρα
παρακαλώ σε σταυραητέ για χαμηλώσου ολίγο
και δώσ' μου τις φτερούγες σου και πάρε με μαζί σου
πάρε με απάνω στα βουνά, τι θα με φάει ο κάμπος.
Και την Πρωτομαγιά τελείωνε το χρονογράφημά του, με τον τίτλο "Το αηδόνι", με τους δικούς του στίχους:
Α, δε θαμπώνει τη λαλιά μου
θανάτου φοβέρα...
Οπως ήταν επόμενο, οι πνευματικοί άνθρωποι που δε συμβιβάστηκαν με τον κατακτητή (δηλαδή η συντριπτική τους πλειοψηφία), χρησιμοποίησαν στην αρχή νόμιμα μέσα για να τον αντιπαλέψουν και πρώτα απ' όλα τις εφημερίδες και τα περιοδικά.
Από τις καθημερινές εφημερίδες η πλέον πρόσφορη για πνευματική αντίσταση ήταν η "Πρωία". Εκτός από το καθημερινό χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη, υπήρχαν οι επιφυλλίδες, αλλά και η εβδομαδιαία φιλολογική σελίδα (που την είχε καθιερώσει ο αρχισυντάκτης της Γ. Καράντζας), στην οποία συνεργάζονταν πολλοί και σημαντικοί πνευματικοί άνθρωποι, όπως οι Βασίλης Ρώτας, Νίκος Βέης, Αγγελος Τερζάκης, Λουκής Ακρίτας, Μ. Καραγάτσης, Ηλίας Βενέζης, Αδαμάντιος Παπαδήμας, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Στέλιος Ξεφλούδας, Μιχ. Περάνθης, Γ. Φουσάρας, Λ. Καρζής, Απ. Σαχίνης, Γ. Θεοτοκάς, Νικηφόρος Βρεττάκος, Μενέλαος Λουντέμης, Μανόλης Χατζηδάκης, Δ. Βεζύρογλου, Γ. Πράτσικας, Παύλος Φλώρος, Γ. Βαλέτας, Κώστας Σούκας, Τ. Αθανασιάδης, Αγγελος Δόξας, Κ. Μπίρης, Ασημάκης Πανσέληνος, Θ. Κωτσιόπουλος, Γ. Καραπάνος, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Α. Παπαγιαννόπουλος - Παλαιός, Κ. Λώλος, Μήτσος Λυγίζος, Θ. Σγουρδέλης, Ι. Κουτσοχέρας, Γιάννης Κουχτσόγλου, Γεώργιος Ασπρέας, Ευθ. Παπαδημητρίου, Κώστας Μαρίνης, Αλκης Θρύλος, Χρ. Αγγελομάτης κ. ά.
Η συντριπτική πλειοψηφία των λογοτεχνών και γενικότερα των πνευματικών ανθρώπων δεν περιορίστηκε μόνο στη νόμιμη αντιστασιακή δράση, αλλά πήρε μέρος και σε "παράνομες" δραστηριότητες, οργανωμένες ή μη.
Π. χ. έγραφαν αντιστασιακά ποιήματα που κυκλοφορούσαν από χέρι σε χέρι, όπως τα "Ακριτικά" του Αγγελου Σικελιανού, η ποιητική συλλογή "Μέσ' από τα τείχη" του Σωτήρη Σκίπη, "Η Δρακογενιά" του Αγι Θέρου και η "Ηρωική Συμφωνία" του Νικηφόρου Βρεττάκου (για το Στάλινγκραντ).
Τροφοδοτούσαν τα παράνομα έντυπα με ποιήματα και άρθρα. Εγραφαν εμβατήρια για τους αντάρτες, που μελοποιήθηκαν από αντιστασιακούς συνθέτες, αλλά και ποιήματα, τα οποία απαγγέλλονταν σε συγκεντρώσεις που γίνονταν σε σπίτια, και σκετς για Καραγκιόζη ή Κουκλοθέατρο που παίζονταν στα νοσοκομεία και στα συσσίτια.
Οργάνωναν "πάρτι" στα σπίτια τους με εισιτήριο και οι εισπράξεις στέλνονταν στις αντιστασιακές οργανώσεις. Στα "πάρτι" αυτά, συζητούσαν για την Αντίσταση, για τα βιβλία, για το θέατρο, για τα πνευματικά ζητήματα και απάγγελλαν ποιήματα.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου